Μετανάστευση, φυλετισμός, λαθρεμπόριο ναρκωτικών και εθνικισμός – τα προβλήματα μιας ηπείρου αντηχούν σε μια μικρή ελληνική πόλη.
Ο Alexander Clapp ταξιδεύει στον Ασπρόπυργο
Βράδυ του περασμένου Απριλίου ο Κωνσταντίνος Ποτουρίδης εξαφανίστηκε από το σπίτι του στον Ασπρόπυργο, μια βιομηχανική πόλη στην κεντρική Ελλάδα. Δύο εβδομάδες αργότερα, ο θείος του Κώστας έλαβε ένα τηλεφώνημα από τους απαγωγείς του. «Είπαν ότι ο ανιψιός μου ήταν ακόμα ζωντανός», εξηγεί ο Κώστας, «αλλά ήθελαν 1.500 ευρώ για την επιστροφή του». Ο Κώστας δεν επικοινώνησε με τις αρχές. Η μητέρα του είχε σκοτωθεί σε τροχαίο ατύχημα πριν από μερικά χρόνια, αλλά η αστυνομία τον χαρακτήρισε ψεύτη και αρνήθηκε να εξετάσει την υπόθεσή του. «Ποτέ μην εμπιστεύεσαι την αστυνομία στον Ασπρόπυργο», λέει. «Ψεύδονται» Αργά εκείνο το βράδυ βρέθηκε να περιμένει στην εθνική οδό. Ένας άντρας σε ένα μαύρο σπορ αυτοκίνητο ήρθε, ο Κώστας έδωσε τα χρήματα και το αυτοκίνητο έφυγε γρήγορα. Αλλά ο Κωνσταντίνος δεν εμφανίστηκε ποτέ. Μια εβδομάδα αργότερα, η αστυνομία κάλεσε τον Κώστα και του είπε ότι βρέθηκε ο ανιψιός του -με χειροπέδες, γεμάτος σφαίρες και αλυσσοδεμένος σε μια σακούλα με πέτρες στο κάτω μέρος του καναλιού Mornos στο λόφο της πόλης. «Ο ανιψιός μου φάνταζε με τα χρήματά του», λέει ο Κώστας. «Είχε το μεγαλύτερο σπίτι στο μπλοκ, 6 ταξί, μοτοσικλέτες. Ένας στόχος στην πλάτη του»
Δεν είναι μια ασυνήθιστη ιστορία στον Ασπρόπυργο, αλλά ο Ασπρόπυργος είναι ένα ασυνήθιστο μέρος. 20 χιλιόμετρα βορειοδυτικά της Αθήνας, αποκόπτεται από την υπόλοιπη περιοχή από τη θάλασσα από τη μία πλευρά και ένα τόξο βουνών από την άλλη. Το ελληνικό κράτος σκαρφάλωσε σε αυτή τη βραχώδη πεδιάδα, η οποία εκτείνεται σε μήκος 1.000 γηπέδων ποδοσφαίρου, ό,τι πιο θορυβώδες ή βρώμικο για να βγάλει από την πρωτεύουσα.
Ο Ασπρόπυργος φιλοξενεί τα μεγάλα χαλυβουργεία της Ελλάδας, κεραμοποιεία, λατομεία, σιλό τσιμέντου, σταθμούς παραγωγής ενέργειας και διυλιστήρια πετρελαίου. «Πουθενά δεν ήταν δυνατό να βρεις γη τόσο φτηνά & κοντά στην Αθήνα», μου λέει ένας ντόπιος χασάπης που ονομάζεται Ειρηναίος. «Τώρα αυτά τα παλιά βοσκοτόπια εκτοξεύουν χρυσό» Το κανάλι Mornos χρησιμεύει ως η κύρια παροχή νερού στην Αθήνα και η μεγαλύτερη χωματερή της Ελλάδας βρίσκεται σε ένα οροπέδιο στα ΒΑ. Αντιπροσωπεύει λιγότερο από το 1% της γης της χώρας, Ο Ασπρόπυργος και η γύρω περιοχή Θριάσιο Πεδίο περιλαμβάνουν σχεδόν το 40% της βιομηχανικής παραγωγής της Ελλάδας. «Ο Ασπρόπυργος φτιάχνει, η Ευρώπη παίρνει», λέει το περιεκτικό γκράφιτι γύρω από την πόλη.
Αλλά ο Ασπρόπυργος είναι κάτι περισσότερο από ένα κέντρο παραγωγής, είναι μια τεράστια αποθήκη. Όλο το χρόνο 3m cargo containers φορτωμένα φτάνουν στον Ασπρόπυργο «αθόρυβα». Ενδύματα που κρέμονται στα παζάρια των Σκοπίων και του Βουκουρεστίου, ξαπλώστρες που φτιάχνουν κατά μήκος της ακτής της Μαύρης Θάλασσας, ψυγεία που έγιναν από κουζίνες σε όλη τη Βαλκανική Χερσόνησο – τα περισσότερα έχουν περάσει τις πρώτες νύχτες τους για την ευρωπαϊκή ήπειρο στον Ασπρόπυργο. Διάσπαρτες στα υψίπεδα είναι περισσότερες από 3.000 εταιρικές αποθήκες. Αποθηκεύουν και τα περιεχόμενα σχεδόν κάθε cargo που φτάνει στην Ελλάδα δια θαλάσσης. Τα εμπορεύματα, που ανέρχονται σε διψήφιο κομμάτι του ΑΕΠ της Ελλάδας, φτάνουν από τον κοντινό Πειραιά, το μεγαλύτερο λιμάνι εμπορευματοκιβωτίων στην ανατολική Μεσόγειο, κατά μήκος του παραλιακού δρόμου γνωστού ως Ιερά Οδός. Στην αρχαιότητα, αυτός οδηγούσε τους Αθηναίους κάθε φθινόπωρο στην Ελευσίνα για τη διεξαγωγή των θρησκευτικών τελετών τους. Τώρα ο αυτοκινητόδρομος μεταφέρει πάνω από 20.000 18-τροχα στις αποθήκες του Ασπρόπυργου κάθε μέρα. Σχεδόν κάθε μεγάλη διεθνής εταιρεία καταναλωτικών αγαθών, από την Estée Lauder έως την AstraZeneca, λειτουργεί μία. Τα προϊόντα κάθονται για μέρες, μερικές φορές εβδομάδες, πριν μετακινηθούν στην υπόλοιπη Ελλάδα και την Ευρώπη με ένα διαφορετικό όμιλο φορτηγών. Ένα μεγάλο μέρος αυτών επιστρέφει αργότερα στον Ασπρόπυργο για να αποσυντεθεί στη χωματερή του.
Οι αποθήκες είναι τυπικές κατασκευές από τσιμέντο, πολλές διαστάσεων υπόστεγων αεροσκαφών και προστατεύονται από συνδυασμό περίφραξης με συρματοπλέγματα, ιδιωτικής ασφάλειας και σκύλων με αλυσίδες. «Ακόμη και οι εγκαταλειμμένες αποθήκες προσελκύουν κλέφτες», μου λέει ο Ανδρέας Παπαδάκης, διευθυντής μιας που αποθηκεύει τα ιατρικά αρχεία της Αθήνας. «Κλέβουν και μικρό κομμάτι καλωδίωσης και σωληνώσεων». Οι 40 αστυνομικοί του Ασπρόπυργου είναι πολύ λίγοι σε αριθμό για να περιπολούν τακτικά τις αποθήκες, αλλά είναι κοινό μυστικό ότι οι περισσότερες περιέχουν άλλα από όσα ισχυρίζονται: Ορισμένες είναι εγγεγραμμένες σε ανύπαρκτες εταιρείες ή άλλες έχουν μυστικούς ανελκυστήρες / υπόγεια. Μια νεοεμφανιζόμενη εμπορία ανθρώπων περιλαμβάνει διακίνηση προσφύγων από το Αιγαίο Πέλαγος: τους κρύβουν προσωρινά στον Ασπρόπυργο και στη συνέχεια τους οδηγούν στην Αδριατική και την Ιταλία. Τα όπλα συνήθως έρχονται με βάρκες από την Αλβανία ή την Ουκρανία. Το χασίς φτάνει από την Κρήτη, η ηρωίνη από τα τουρκικά σύνορα, η κοκαΐνη σε ανταλλακτικά αυτοκινήτων που εισάγονται από τη Νότια Αμερική. Η επιχείρηση λαθρεμπορίου τσιγάρων – εμπόριο που παράγει 1δις€ παράνομου κέρδους στην Ελλάδα – είναι βιομηχανία στην οποία εξειδικεύεται αυτή η πόλη. Μόνο σε ένα μέρος όπως ο Ασπρόπυργος, όπου η τεράστια ποσότητα του παγκόσμιου εμπορίου χρησιμεύει ως καμουφλάζ, θα μπορούσαν αυτές οι δραστηριότητες να αναπτυχθούν με σχεδόν εταιρική αποτελεσματικότητα.
Οι άνθρωποι, όπως και τα προϊόντα, προέρχονται από μακρινές γωνιές της Ευρώπης και της Ασίας. Η πλειοψηφία των 40.000 κατοίκων της πόλης έφτασε από ιστορικά γεγονότα ή πιέστηκαν από κλιματικά γεγονότα στα οποία δεν είχαν έλεγχο. Πολλοί δε μιλούν ελληνικά. Ακούτε μια κακοφωνία αλβανικών, ρωσικών, ελληνικών και Ρομά διαλέκτων, ακατανόητων για τους περισσότερους κατοίκους της Αθήνας στην άλλη πλευρά των βουνών. Καθώς οι πρόσφατες ατυχίες της Ελλάδας οδήγησαν σε υποτροπή του εθνικισμού, ο Ασπρόπυργος έχει δει αυξανόμενες εθνοτικές εντάσεις, οι οποίες έχουν αποδειχθεί ότι είναι πέρα από τον έλεγχο του εξουθενωμένου κράτους.
Οι εχθροπραξίες στη Σοβιετική Ένωση και τα Βαλκάνια επηρεάζουν τις γειτονιές της πόλης σε διαμάχες, στις οποίες η αστυνομία αρνείται να υπεισέλθει. Συχνές είναι οι δολοφονίες και οι διαμελισμοί από νendetta. Το 2009, ο 74χρονος βιομήχανος Περικλής Παναγόπουλος απήχθη με απειλή από το αθηναϊκό σπίτι του. Ανακαλύφθηκε μετά από 2 βδομάδες και λύτρα 15 εκατομμυρίων ευρώ έξω από αποθήκη του Ασπρόπυργου. Υπάρχουν οι απαγωγές «τίγρης», στις οποίες οι Ρομά παίρνουν όμηρους Πακιστανούς μετανάστες και ζητούν λύτρα από τους συγγενείς. Γεωργιανοί και Κριμαίοι πυροβολούν την αστυνομία ατιμώρητοι. Αλβανικές και βουλγαρικές συμμορίες στέλνουν Ρομά (συμβόλαια θανάτου) από την πόλη για να τρομοκρατήσουν γειτονιές της ανώτερης κοινωνίας στην Αθήνα. Και η αυξανόμενη σύγκρουση μεταξύ Ρομά και Πόντιων Ελλήνων – μεταναστών από την πρώην Σοβιετική Ένωση – δημιούργησε μια ευκαιρία που η Χρυσή Αυγή, το ελληνικό ακροδεξιό κόμμα, εκμεταλλεύτηκε πλήρως. «Πολλοί άνθρωποι δεν καταλαβαίνουν όλα όσα συμβαίνουν εδώ», λέει ο Άγγελος Τζιόλας, αρχηγός της τοπικής αστυνομίας.
Σε αυτό το πλούσιο μείγμα οι τελευταίοι νεοφερμένοι της πόλης, οι Κινέζοι, τόλμησαν επιχειρηματικά. Η Εταιρεία Ναυτιλίας της Κίνας (Cosco) έχει ισχυρές φιλοδοξίες για τον Ασπρόπυργο. Ελπίζει να καταστήσει την πόλη την κύρια ευρωπαϊκή τοποθεσία διανομής στο One Belt (Ζώνη), One Road – το ολοκληρωμένο δίκτυο στο οποίο η Κίνα σχεδιάζει να εξασφαλίσει σημαντικό μέρος του παγκόσμιου εμπορίου τις επόμενες δύο δεκαετίες. Οι Κινέζοι έχουν ήδη αποκτήσει το πλειοψηφικό μερίδιο στον κοντινό Πειραιά και βρίσκονται στη διαδικασία μετατροπής του σε καθαρά εμπορικό φυλάκιο, που θα απορροφήσει το βάρος της θαλάσσιας κυκλοφορίας που εισέρχεται στη Μεσόγειο από την Ασία. Ο Ασπρόπυργος είναι το λιγότερο γνωστό αλλά εξίσου σημαντικό κινεζικό έργο στην Ελλάδα. Σε σημείο του Θριάσιου πεδίου, που συνδέθηκε πρόσφατα σιδηροδρομικά με τις αποβάθρες στον Πειραιά, η Κίνα σχεδιάζει να επενδύσει δεκάδες εκατομμύρια ευρώ στον μεγαλύτερο σιδηροδρομικό κόμβο στη νοτιοανατολική Ευρώπη. Θα μεταφέρουν φορτία στον Ασπρόπυργο με το τρένο και στη συνέχεια στην Πράγα με μια νέα σιδηροδρομική γραμμή, για διανομή των αγαθών καθ’οδόν, αν φυσικά ελέγξουν την τοποθεσία.
Ο Κώστας Ποτουρίδης, θείος του δολοφονημένου Κωνσταντίνου, είναι άνεργος μηχανικός με λιπαρό πρόσωπο σαν γερακιού και στόμα γαρνιρισμένο με χρυσά δόντια. Όταν έφτασε στον Ασπρόπυργο στα τέλη του 1989, γνώριζε «λιγότερα από τους τουρίστες» για την Ελλάδα. Οι πρόγονοί του είχαν αφήσει τις ακτές της στην αρχαιότητα για να αποικίσουν τις ακτές της Μαύρης Θάλασσας. Για γενιές ζούσαν ευημερώντας στα βόρεια της Τουρκίας μέχρι την κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στο τέλος του Α’ παγκόσμιου πολέμου. Όχι πλέον υποκείμενα μιας τεράστιας πολυεθνικής αυτοκρατορίας οι γονείς του Κώστα κατευθύνθηκαν με άλογο στον Καύκασο και έγιναν υπήκοοι άλλης. Στη Σοβιετική Αμπχαζία, μερικές εκατοντάδες χιλιόμετρα κατά μήκος της ακτής της Μαύρης Θάλασσας, δούλευαν στα χωράφια καπνού. Ξεριζώθηκαν και πάλι λίγο πριν από τον 2ο παγκόσμιο πόλεμο – αυτή τη φορά στο Καζακστάν – αφού ο Στάλιν χαρακτήρισε τους ομοεθνείς του 5η φάλαγγα (συνομώτες). Ο Χρουστσόφ εμπόδισε αργότερα να εγκαταλείψουν όλοι τη Σοβιετική Ένωση. Ο Κώστας μεγάλωσε σε ένα χωριό κοντά στο Ουζμπεκιστάν, ανάμεσα σε ανθρώπους που τους φαινόταν «τρελός» – Τούρκοι αγρότες, μοσχοβίτες πεζικοί και Αρμένιοι έμποροι. Μιλούσε ρωσικά, σπούδασε ηλεκτρολογία και ανέλαβε στρατιωτική θητεία στην Εσθονία. Ήταν «τόσο σοβιετικός μια ζωή, όπως θα μπορούσατε να φανταστείτε».
Αλλά ο Κώστας ήταν βαθιά προσαρμοσμένος στο τι σημαίνει να είσαι Έλληνας. Οι γενιές των προγόνων του είχαν διατηρήσει τις παραδόσεις τους πολύ καιρό, αφού αυτοί και οι άλλοι Έλληνες του Πόντου – της Μαύρης Θάλασσας – δεν είχαν ξεχάσει τα έθιμα και τα τραγούδια της πατρίδας τους. Οι τελετές τους, που διατηρούνται για χιλιάδες χρόνια, στοιχειώθηκαν από τη νοσταλγία ενός λαού που ονειρευόταν την πατρίδα, αλλά ποτέ δεν μπόρεσαν να επιστρέψουν. Στους χορούς τους οι Πόντιοι Έλληνες συνέδεαν τους αγκώνες τους και χτύπαγαν τα πόδια τους κυκλικά με τα τακούνια. Στα τραγούδια τους, οι μελαγχολικές μπαλάντες θρήνησαν την πτώση της Κωνσταντινούπολης στην απόκοσμη κραυγή της λύρας. Στην ποντιακή διάλεκτο διατηρούσαν τη γραμματική δομή των αρχαίων Ελλήνων (που είχε από καιρό απορριφθεί από τους Ευρωπαίους ξαδέλφους τους – η οποία, όπως το είδε ο Κώστας, είχε καταστραφεί από κύματα εισβολέων)
Ανεξάρτητα από το πού είχε εγκατασταθεί η οικογένεια Ποτουρίδη, πάντα ταυτίζονταν ως Ρωμαίοι – πολίτες του Βυζαντίου, της ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Τελικά, το 1989, η Σοβιετική Ένωση κατέρρευσε και οι Πόντιοι Έλληνες μπορούσαν να ταξιδέψουν κατά βούληση. Ο Κώστας άρπαξε την ευκαιρία να επιστρέψει στην πατρίδα του. «Η Ελλάδα μας κάλεσε πίσω, αλλά ήταν κάτι παραπάνω από αυτό», λέει. «Σημαίνει να ζεις σε ένα μέρος και να λες: «Είμαι από εδώ»- και όντως να είσαι». Επιβιβάστηκαν με τη μητέρα του, τη σύζυγό του, την κόρη του και τα υπάρχοντά του στη γαλάζια Lada του και οδήγησε δυτικά για 6 μέρες. Το ταξίδι ανίχνευσε τις κινήσεις των προγόνων του, πέρα από τις Στέπες, πάνω από την Κασπία Θάλασσα, κάτω από την Αμπχαζία και τα χωράφια καπνού -όπου οι γονείς του είχαν εργαστεί, κατά μήκος της ακτής της Τουρκίας και πέρα από το χωριό των παππούδων του, στην εθνική έξω από την Κωνσταντινούπολη, που τελειώνει στον Ασπρόπυργο – σε ολόκληρο το Αιγαίο από τη Μίλητο, την αρχαία πόλη-κράτος, την οποία οι πρόγονοί του πιθανότατα είχαν καταλάβει περίπου τρεις χιλιετίες πριν. «Και τότε», λέει ο Κώστας, «ξεκίνησαν τα προβλήματα».
Η 1η έκπληξη του Κώστα στον Ασπρόπυργο ήταν ότι σχεδόν κανένας από τους κατοίκους του δεν έλαβε σοβαρά υπόψη τον ισχυρισμό του ότι είναι Έλληνας. «Μας ονόμαζαν Σλάβους», λέει «και μας φέρονταν έτσι». Το κατεστραμμένο τοπίο δεν έμοιαζε με τη λαμπρή πατρίδα που είχαν υμνήσει οι Έλληνες του Πόντου. Η θάλασσα ήταν πολύ μολυσμένη με βενζίνη για να κολυμπήσει. Τα βουνά ήταν διάσπαρτα με απορρίμματα. Οι άνεμοι είχαν ένα παιχνιδιάρικο άρωμα. Όπως πολλές άλλες χώρες με χαμένη διασπορά στη Σοβιετική Ένωση, η Ελλάδα είχε ενθαρρύνει εκατοντάδες χιλιάδες Πόντιους Έλληνες να επιστρέψουν στη μητέρα πατρίδα. Όμως δεν έκανε τίποτα για να τους βοηθήσει μόλις έφτασαν στον Ασπρόπυργο. Οι Έλληνες του Πόντου κατευθύνθηκαν σε ένα πεδίο που ονομάζεται Γκορούτσα, με βάση από στρατόπεδα Ρομά στη μία πλευρά και μια σειρά από διυλιστήρια από την άλλη, και τους είπαν να χτίσουν οι ίδιοι τα σπίτια τους. Ο Κώστας έχτισε το σπίτι του, ένα ασήμαντο οικοδόμημα από πλίνθους και τσιμέντο, ένα δωμάτιο κάθε φορά. Ανέλαβε δουλειά ως μηχανικός σχεδιάζοντας τα σπίτια άλλων Ελλήνων Πόντιων.
Αφού έφτασαν επιτέλους στο «σπίτι», οι Πόντιοι Έλληνες άρχισαν να σκέφτονται νοσταλγικά τη γη που είχαν αφήσει πίσω τους. Ακόμα και σήμερα, σχεδόν 30 χρόνια μετά την εγκατάστασή τους στον Ασπρόπυργο, η Γκορούτσα μοιάζει με έναν σοβιετικό θύλακα που βρίσκεται στην ακτή του Αιγαίου. Οι δρόμοι παίρνουν τα ονόματά τους από τα λιμάνια του Καυκάσου. Μεγάλα λευκά δορυφορικά πιάτα μεταφέρουν κανάλια ειδήσεων από τη Μόσχα. Τα σούπερ μάρκετ πωλούν λουκάνικα από την Ουκρανία και σοκολατάκια από τη Βαλτική. Οι άνδρες με αθλητικές φόρμες παίζουν σκάκι σε τραπέζια πικ-νικ και λογομαχούν για το «κοινόν» της Μαύρης Θάλασσας – ένας χαλικώδης…στροβιλισμός Ρώσικων, Ελληνικών και Ποντιακών.
Δεν είναι περίεργο που άνθρωποι όπως ο Κώστας επέλεξαν να νοσταλγούν αυτό το παρελθόν, αφού η Ελλάδα τους απογοήτευσε. Είναι εκτός εργασίας από το 2013 και τώρα στηρίζεται στις δύο κόρες του. Μια επέμβαση για καρκίνο, & για την οποία κατηγορεί τη βιομηχανική ρύπανση, έχει αποκόψει μέρος της μύτης και του αυτιού του. Δεν έχει προσδοκίες να έρθει κάτι καλό. Δεν προκαλεί έκπληξη, δεδομένης της οικονομικής κατάστασής τους, ότι πολλοί Έλληνες του Πόντου στράφηκαν σε παράνομους τρόπους για να κερδίσουν τα προς το ζην. Οι επαφές στα χωράφια καπνού της Αμπχαζίας τους πρόσφεραν πρόσβαση στο εμπόριο τσιγάρων λαθρεμπορίου. Στα τέλη της δεκαετίας του 1990 τα τσιγάρα μεταφέρθηκαν με μηχανότρατες από την Οδησσό και το Μπατούμι. Αργότερα, όταν ο δακτύλιος της Μαύρης Θάλασσας ενώθηκε σε ένα διεθνές δίκτυο που εκτείνεται στην Κίνα, οι αποστολές έφτασαν με τα ίδια πλοία που έφερναν λαμπερά νέα εμπορεύματα στις αποθήκες της πόλης.
Οι Έλληνες του Πόντου μπερδεύτηκαν και πήραν χούγια από τους γείτονές τους Ρομά, αλλά οι ομοιότητες μεταξύ των δύο ομάδων ήταν εντυπωσιακές. Ο αριθμός τους είναι περίπου ισοδύναμος – περίπου 15.000 ο καθένας – και και οι δύο είχαν φτάσει στον Ασπρόπυργο περίπου την ίδια εποχή. Τη δεκαετία του 1980, καθώς οι αποθήκες άρχισαν να εμφανίζονται στα υψίπεδα του Ασπροπύργου, το ελληνικό κράτος μετέφερε κοινότητες Ρομά από την Αθήνα σε στρατόπεδα στα περίχωρα της πόλης. Όπως και με τους Πόντιους Έλληνες, δεν έκανε τίποτα για να τους βοηθήσει στη συνέχεια.
Συναντώ τον Λάμπρο Καραχάλιο ένα πρωί καθώς περιμένει στην ουρά σε ένα κατάστημα της Τράπεζας Πειραιώς. Έχει τεράστια μάτια καστανά και στομάχι που βγαίνει έξω από τη ζώνη του τζιν του. «Τι»; λέει, στρεφόμενος σε μένα. «Θέλετε να παρακολουθήσετε Ρομά στο ΑΤΜ»; Ο Λάμπρος απαιτεί 6.000€ για να με οδηγήσει στο στρατόπεδο του. Το διαπραγματεύομαι στα 20€. Μπαίνουμε στο φορτηγό του, ένα ασημένιο Toyota, στο οποίο συχνά χαϊδεύει τα κατοικίδια του με στοργή. Στο κρεβάτι του φορτηγού βρίσκεται μια κουβέρτα με άνθη και θάμνους. Τα περισσότερα πρωινά ο Λάμπρος οδηγεί στην Αθήνα για να πουλήσει το απόθεμά του σε ανθοπωλεία. Ο πατέρας του έκανε την ίδια δουλειά και ο Λάμπρος τη μαθαίνει στους 3 γιους του. Η γυναίκα του τον άφησε, για να ζήσει στη Βόρεια Ελλάδα με έναν άλλο άνδρα. Χτυπά ελαφρά κάθε φορά που τη ρωτάω και κουνάει το χέρι του μπροστά από τη μύτη του, σαν να απομακρύνει μια άσχημη μυρωδιά.
Οι Ρομά δε διεκδικούν το ιστορικό παρελθόν της Ελλάδας, ούτε τις σύγχρονες φιλοδοξίες της. Γι’ αυτούς το να είσαι Έλληνας σημαίνει να καταλαβαίνεις πώς λειτουργεί η χώρα στην πράξη. Ο Λάμπρος μπορεί να κουδουνίσει τις μέρες που λειτουργούν διάφορες αγορές οδών στην Αθήνα. Η κατανόηση του εθνικού οδικού δικτύου και των εποχιακών ανέμων είναι ολοκληρωμένη. Κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού πάει σε μοναστήρια στα νησιά και αποκτά εικόνες από το καθένα. Αυτά τακτοποιούνται σε μια γωνία του σπιτιού του και μένουν κοντά στο κρεβάτι του ως τις μέρες των πανηγυριών. «Μυστικά πραγμάτα!» ο ίδιος λέει. «Αυτά είναι μυστικιστικά πράγματα.» Το σπίτι του είναι φτιαγμένο από λευκά πλαστικά δοκάρια και διαφανή τζάμια. «Ελάτε να κοιτάξετε το ντους μου», λέει, δείχνοντας μια μάνικα ενωμένη με το κανάλι Mornos. Λίγα μέτρα μακριά 2 ιερά υπενθυμίζουν τα παιδιά που έπαθαν ηλεκτροπληξία προσπαθώντας να «πάρουν» ηλεκτρικό καλώδιο για τσάμπα ρεύμα. Τα φορτηγά τους αναπηδούν στην εκπληκτική τζαζ των Ρομά. Το τοπικό σχολείο τους είναι ένα σύνολο από cargo κοντέινερς, που σκουριάζουν. Ωστόσο ο Λάμπρος ισχυρίζεται ότι κανείς δε στέλνει τα παιδιά του σε αυτό. «Οι Ρομά μπορούν να μάθουν στον εαυτό τους όλα όσα πρέπει να γνωρίζουν», λέει.
Το στρατόπεδο του Λάμπρου ονομάζεται Sofos. Μετακόμισε εκεί πριν από 5 χρόνια, αφού το προηγούμενο στρατόπεδο του κάηκε σε εκδίκηση για το βιασμό ενός κοριτσιού, Ελληνίδας Πόντιας, από αρκετούς Ρομά άντρες. «Οι Πόντιοι έφεραν πολλούς ανθρώπους γι’ αυτό», λέει. «Λεωφορεία κατέβηκαν από τη Θεσσαλονίκη.» Οι δρόμοι του Sofos είναι γεμάτοι σκουπίδια – περιστρεφόμενες καρέκλες, μανεκέν-κούκλες, στερεοφωνικά ηχεία – που είχαν αρχικά έρθει στην Ελλάδα μέσω του Πειραιά. «Διαλέγουμε αυτά τα πράγματα από τις χωματερές και πετάμε αυτά που δεν μπορούμε να πουλήσουμε».
Οι Ρομά είναι περήφανοι που αψηφούν ένα κράτος που δε θα τους βοηθήσει και τους γείτονες που αρνούνται να τους προσλάβουν. Έμαθαν πώς να εκμεταλλευτούν τα πλούτη του Ασπρόπυργου. Μερικοί ληστεύουν αποθήκες. Άλλοι στρέφονται στο λαθρεμπόριο. Αλλά οι περισσότεροι εργάζονται στο εμπόριο μετάλλων – ο κύριος λόγος για τον οποίο, παρά τις διαμάχες τους με τους Πόντιους Έλληνες, οι Ρομά έχουν μείνει στον Ασπρόπυργο. Οι πρόγονοί τους πέρασαν αιώνες διαμορφώνοντας κασσίτερο και χαλκό, αλλά στον Ασπρόπυργο πρέπει να κερδίσουν περισσότερα χρήματα επιλέγοντας τα από τις χωματερές. Το έργο είναι παράνομο, αλλά οι ελληνικές αρχές σπάνια τους ενοχλούν.
Οι βουνοπλαγιές λαμπυρίζουν με αγόρια «οδοκαθαριστές», που καθαρίζουν το έδαφος από οτιδήποτε μεταλλικό, από πλυντήρια ρούχων έως μαχαιροπήρουνα, τα οποία μπορούν να πουληθούν σε τοπικές μάντρες. Η ίδια η Αθήνα προσφέρεται ακόμα περισσότερο ελκυστική: οι Ρομά από όλη την Ελλάδα διεκδικούν τα πάντα, από καλύμματα αποχέτευσης έως σταθμευμένα αυτοκίνητα. «Τα παιδιά μας συνήθιζαν να μας βοηθούν», λέει ο Λάμπρος με προσήλωση. «Αλλά το Χαμόγελο του παιδιού» – μια ελληνική ΜΚΟ – «τα συνέλαβε και τα κράτησε σε καταφύγια. Χρειάστηκαν εβδομάδες για να τα πάρουμε πίσω». Η προσφυγική κρίση επέτρεψε στους Ρομά να στρατολογήσουν Πακιστανούς και Σύρους με υποσχέσεις, που σπάνια τηρούνται, για γάμους και διαβατήρια. Το μέταλλο ταξινομείται κατά την άφιξη, έχοντας μεταφερθεί στον Ασπρόπυργο από έναν στόλο φορτηγών και μηχανοκίνητα τρίκυκλα. Όλα τα άλλα – παρμπρίζ, πλαστικά φωτιστικά, ελαστικά – καίγονται με πυρκαγιές που φωτίζουν τους λόφους κάθε βράδυ. Το μέταλλο πωλείται σε έναν από τους περισσότερους από 200 θραυστήρες, που είναι διάσπαρτοι σε όλο τον Ασπρόπυργο, πολλοί από τους οποίους λειτουργούν από Πόντιους Έλληνες. Ζυγίζεται και δημοπρατείται στα τεράστια χαλυβουργεία δίπλα στην ακτή, όπου λιώνει και φορτώνεται σε πλοία που οδηγούν στα μεγάλα λιμάνια της Βόρειας Αφρικής και της Ασίας. Μερικά από αυτά θα επιστρέψουν στην Ελλάδα επεξεργασμένα σε συσκευασίες ή cargo containers – και ο κύκλος θα ξεκινήσει ξανά.
H οικονομική κρίση έκανε τις ζωές των Ασπροπυργιωτών πιο δύσκολες από ποτέ. Οι σχέσεις μεταξύ Πόντιων Ελλήνων και Ρομά έγιναν όλο και πιο εχθρικές, καθώς κάθε ομάδα κατηγόρησε την άλλη για τις ατυχίες τους. «Κοιτάξτε πόσο παράνομοι είναι», λέει ο Κώστας για τους γείτονές του Ρομά. «Αφήνουν τα σκουπίδια και τα παιδιά τους παντού.» Ο Λάμπρος πάλι βλέπει ανθρώπους όπως ο Κώστας ως εισβολείς. «Τίποτα κακό δεν ήρθε από τη θάλασσα πριν φτάσουν αυτοί», λέει.
Στο κενό που άφησε το τρωτό και αδρανές κράτος μπήκε η Χρυσή Αυγή, το νεοναζιστικό κόμμα που ευδοκίμησε από την αγανάκτηση για τη λιτότητα.
Η Χρυσή Αυγή συγκεντρώνει σχεδόν 1 στις 3 ψήφους στον Ασπρόπυργο. Ο Κώστας τους υποστηρίζει θερμά. Το ίδιο απαντά σχεδόν κάθε άλλος Πόντιος Έλληνας. Πολλοί εγκρίνουν την προθυμία της Χρυσής Αυγής να βάλει τους Ρομά στη θέση τους, συχνά με ωμή βία. Αλλά ακόμη πιο ελκυστικό για τους Έλληνες του Πόντου είναι ο σεβασμός της Χρυσής Αυγής για τη διακριτή τους ταυτότητα. Αντιστεκόμενοι στην αφομοίωση και διατηρώντας τις παραδόσεις τους για χιλιάδες χρόνια, οι Έλληνες του Πόντου επιβεβαιώνουν το κεντρικό δόγμα της Χρυσής Αυγής: ότι οι Έλληνες είναι εξαιρετικοί άνθρωποι. Διατηρούν τη σύνδεση με την εποχή της ελληνικής υπεροχής. Ενώ άλλοι τους αντιμετωπίζουν ως ανεπιθύμητους, η Χρυσή Αυγή τους ανυψώνει σε αριστοκράτες. Κανένας άλλος πολιτικός δεν τους μίλησε ποτέ έτσι.
Η Χρυσή Αυγή τους έχει δώσει χειροπιαστά κάποιες δημόσιες υπηρεσίες που το κράτος δεν μπόρεσε να υποστηρίξει: τους παρείχε τρόφιμα (αυτά μπορεί να χρηματοδοτήθηκαν από την εμπλοκή του κόμματος σε εμπόριο ηρωίνης, μια ακόμη παράνομη επιχείρηση που κυκλοφορεί μέσω του Ασπρόπυργου). Ο Κώστας βρίσκει ήσυχες τις ενέργειές τους. Η Χρυσή Αυγή περιπολεί τη γειτονιά του και κρατά τους Ρομά κλέφτες μακριά. Κυνηγούν Αλβανούς εμπόρους ναρκωτικών από το σιδηροδρομικό σταθμό. Απειλούν τοπικά αφεντικά που προσλαμβάνουν Βούλγαρους και Ουκρανούς κι όχι Έλληνες. Σε αντίθεση με άλλα κόμματα, που είναι σχεδόν αόρατα, η Χρυσή Αυγή είναι γνωστή στενά στους κατοίκους. Το διώροφο γραφείο τους είναι ορατό από την Ιερά Οδό. Οι πιο γνωστοί βουλευτές της ΧΑ είναι συχνοί επισκέπτες.
Το επίκεντρο των δημόσιων υπηρεσιών της είναι μια ήπια πρωτοβουλία που ονομάζεται «Η πρόταση για τη διαχείριση των αποβλήτων». Τα τελευταία έξι χρόνια οι κάτοικοι του Ασπρόπυργου παρακολούθησαν λεπτομερείς επιστημονικές διαλέξεις κατά τις οποίες οι βουλευτές της Χρυσής Αυγής εξέθεσαν τις προτάσεις τους για την αναστροφή της περιβαλλοντικής καταστροφής της πόλης. Σε ομιλία του το 2014 ο Ηλίας Παναγιώταρος, βουλευτής της Χρυσής Αυγής που είχε επιχείρηση στρατιωτικών ειδών ένδυσης και δεν έχει προσόντα στη χημεία, απαρίθμησε τις δεκάδες θανατηφόρες τοξίνες που βρέθηκαν στο έδαφος του Ασπρόπυργου. Φυσικά, κατηγόρησε τους Ρομά και τη συλλογή τους. Οι κάτοικοι του Ασπρόπυργου είναι εκατοντάδες φορές πιο πιθανό να προσβληθούν από καρκίνο από τους Έλληνες των γειτονικών πόλεων, είπε σε πλήθος εκατοντάδων πολιτών. «Η χωματερή», ολοκλήρωσε σε δυνατά χειροκροτήματα «πρέπει να κλείσει!»
Αυτός είναι ένας κυκλικός τρόπος στόχευσης εκείνων που η Χρυσή Αυγή θεωρεί πιο ανεπιθύμητους – οι ίδιοι οι Ρομά. Η λύση του Παναγιώταρου δεν ήταν να κλείσει εντελώς το εμπόριο μετάλλων, αλλά να εξαναγκάσει σε φυγή τους Ρομά και να τους αντικαταστήσει με «πραγματικούς» Έλληνες. Λίγο μετά την έναρξη της κρίσης, ένα στρατόπεδο εκπαίδευσης της Χρυσής Αυγής ξεπήδησε στους λόφους, όχι μακριά από το στρατόπεδο του Λάμπρου.
«Θα απαλλαγείτε από τα ανθρώπινα σκουπίδια που έχουν αποθέσει εδώ, κλέβετε, δολοφονείτε, διαπράττετε εγκλήματα», δήλωσε ο εκπρόσωπος της Χρυσής Αυγής, Ηλίας Κασιδιάρης. «Δεν το συνειδητοποιείς; Δεν υπάρχει κράτος εδώ, ούτε αστυνομία, ούτε δικαιοσύνη, κανένας για να σε βοηθήσει. Βγείτε στους δρόμους. Ανακτήστε τα δικαιώματά σας. Θα νικήσεις; είμαστε στο πλευρό σας». Ο Κώστας δε νοιάζεται αν ήταν φασισμός. Για αυτόν έμοιαζε με μόνη λύση.
Μια εναλλακτική λύση στα προβλήματα του Ασπρόπυργου έχει προκύψει από την άλλη πλευρά του πλανήτη. Λίγα χιλιόμετρα δυτικά της πόλης βρίσκεται το λιμάνι του Πειραιά. Οι τερματικοί σταθμοί φορτίου βρίσκονται υπό τον έλεγχο της Cosco , της ναυτιλιακής εταιρείας που ανήκει στην κινεζική κυβέρνηση για μεγάλο μέρος της τελευταίας δεκαετίας. Τώρα η Cosco έχει στρέψει τα βλέμματά της στον Ασπρόπυργο. Αν και η πόλη μπορεί να είναι απείθαρχη, έστω και χωρίς κοντρόλ, οι κινεζικές επενδύσεις στον Πειραιά θα χαθούν χωρίς πρόσβαση σε αυτήν την ενδοχώρα. Μεγάλο μέρος του φορτίου που εισάγει η Cosco πρέπει να μεταφερθεί στον Ασπρόπυργο για αποθήκευση. Η πόλη είναι επίσης το επίκεντρο των κινεζικών εμπορικών προσδοκιών σε όλη την Ευρώπη. Ένας νέος σιδηρόδρομος εμπορευματικών μεταφορών, ο οποίος σήμερα εκτείνεται 1.500 χλμ. προς τη Βουδαπέστη και τελικά θα τερματιστεί στην Πράγα, αναχωρεί από εκεί. Οι Κινέζοι είναι αφοπλιστικά ειλικρινείς σχετικά με την πρόθεσή τους να αντιστρέψουν έναν αιώνα ταπείνωσης στα χέρια των Ευρωπαίων.
Προκειμένου να κατανοήσω τον πιθανό μετασχηματισμό που υπάρχει για τον Ασπρόπυργο, συναντώ τον Ζανγκ Άνμινγκ, έναν από τους 7 αξιωματούχους του Κινεζικού Κομμουνιστικού Κόμματος που είναι υπεύθυνοι για τη διαχείριση του Πειραιά. Είναι ένας λεπτός, σοβαρός άνθρωπος που διαχειρίστηκε λίγα κινεζικά λιμάνια πριν έρθει στην Ελλάδα. Από ένα γραφείο διακοσμημένο με τοιχογραφίες που αντιπαραθέτουν αντικείμενα από τη δυναστεία των Χαν και την κλασική Αθήνα κοιτάζει ένα σχολαστικά οργανωμένο λιμάνι, στο οποίο δεκάδες χιλιάδες μεταλλικά εμπορευματοκιβώτια στοιβάζονται σε πύργους. «Ανά πάσα στιγμή μπορούμε να πούμε πού είναι καθένα από αυτά τα δοχεία», με ενημερώνει ο Ζανγκ, δείχνοντας μια οθόνη τηλεόρασης που παρακολουθεί τις κινήσεις μεμονωμένων εμπορευματοκιβωτίων μέσω δορυφόρου.
Δεν είναι η πρώτη εισβολή της Cosco στην Ευρώπη. Πριν από δύο δεκαετίες, οι Κινέζοι ανέβηκαν στη Νάπολη με την ίδια αποφασιστικότητα να δημιουργήσουν ένα λιμάνι. Αυτό το εγχείρημα τους βγήκε ξινό το 2007, όταν εκατοντάδες Κινέζοι και Ιταλοί επιχειρηματίες συνελήφθησαν για την κατασκευή μαϊμού προϊόντων σχεδιαστών. Δύο χρόνια αργότερα, με την ελληνική κυβέρνηση και τις ναυτιλιακές ελίτ απελπισμένες από τη λιτότητα, οι Κινέζοι μεταφέρθηκαν στον Πειραιά.
Όμως οι ισχυρισμοί που κυνηγούσαν τους Κινέζους από τη Νάπολη έχουν ήδη εμφανιστεί ξανά. Η Cosco έχει έναν εκπληκτικό βαθμό ανεξαρτησίας έναντι των τελωνειακών ελέγχων του λιμανιού και περίεργες νέες αποστολές φτάνουν στην Ελλάδα από μια σειρά λιμανιών τηςτη Νοτιοανατολικής Ασίας. Ο επικεφαλής της αστυνομίας του Ασπρόπυργου μου είπε ότι κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού ένα φορτηγό με cargo container από τον Πειραιά τραβήχτηκε τυχαία και ερευνήθηκε. Μέσα ήταν δεκάδες κουτιά γεμάτα μαϊμού Lacoste. «Φαίνεται ότι οι Κινέζοι κατασκευάζουν τα προϊόντα στις αποθήκες του Ασπροπύργου ή στις κινεζικές γειτονιές της Αθήνας», λέει. «Συνδέουν ένα χαρακτηριστικό κουμπί, έναν γιακά, και το ονομάζουν ευρωπαϊκό προϊόν, χωρίς φόρους.» Το αδύναμο κράτος δικαίου στον Ασπρόπυργο μπορεί να προσθέσει έφεση. Ο Ζανγκ, ωστόσο, αρνείται οποιαδήποτε παράνομη δραστηριότητα. «Ποιο είναι το νόημα της επένδυσης 500 εκατομμυρίων ευρώ σε ένα λιμάνι, αν πρόκειται να ράψεις κάποια ψεύτικα κουμπιά εδώ και εκεί»; ρωτά.
Οι περισσότεροι Έλληνες του Πόντου είναι πεπεισμένοι ότι τα πλεονεκτήματα της τελικής άφιξης της Cosco θα ξεπεράσουν τυχόν μειονεκτήματα. Πιστεύουν ότι οι Κινέζοι θα καθαρίσουν την πόλη και θα επιβάλουν την τάξη, αλλά δε θα εμποδίσουν το λαθρεμπόριο τσιγάρων τους. Ωστόσο, οι Ρομά φοβούνται. Λίγοι από αυτούς τολμούν να λεηλατήσουν το νέο κινεζικό σιδηρόδρομο για παλιοσίδερα. «Αυτοί οι άνθρωποι λατρεύουν το κέρδος ακόμη περισσότερο από τους πολιτικούς μας», λέει ο Λάμπρος. «Θα κάνουν οτιδήποτε για να το πάρουν – θα σκοτώσουν τ’αδέσποτα σκυλιά, θα καταστρέψουν τα βουνά»
Όμως όποιες και αν είναι οι ακριβείς επιπτώσεις, κανείς δεν αμφιβάλλει ότι, για καλό ή κακό, υπάρχει ένας νέος σερίφης που έρχεται σε αυτήν την πόλη.
2017
https://www.economist.com/1843/2017/10/24/europes-heart-of-darkness
σεντεφι στον κορυδαλλο 